Van schildersdoek naar 3D: hoe digitale kunst het museum verandert

Stel je voor: een museum dat je onderdompelt in een andere wereld. Waar de surrealistische werken van Salvador Dalí op gigantische schermen tot leven komen op de muziek van Pink Floyd. Waar de kleurrijke werken van Vincent van Gogh van het scherm spatten en naar je toe bewegen.

Supersnel internet via glasvezel draagt bij aan dit soort nieuwe, interactieve ervaringen. Wat is er nog meer mogelijk? We spreken Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits en trendwatcher Vincent Everts over de impact van glasvezel en technische innovaties op musea.

Veel musea bestaan uit statige hallen met oude meesters aan de muur. Hordes toeristen verdringen zich rond een kunstwerk. Een koord houdt ze zorgvuldig op afstand. Ouderwets of juist iets om te koesteren?

Vincent Everts: “Een museumbezoek anno 2022 loopt voor veel mensen uit op een teleurstelling. Neem de Mona Lisa, een van de beroemdste schilderijen ter wereld. Iedereen die het Louvre ooit bezocht, weet dat het maar een piepklein kunstwerk is waar een zee van mensen voor staat. Heb je net uren in de rij gestaan, vang je er nog maar een glimp van op.”

Dit staat volgens Vincent haaks op de betekenis die mensen aan kunst ontlenen. “De magie van een beroemd kunstwerk als de Mona Lisa zit dan ook niet in het schilderij zelf, maar in de legende. We willen allemaal het verhaal achter die mysterieuze glimlach weten. Die historie lees je nu kort en bondig van een kaal bordje dat naast het werk hangt. Daar word je niet per se enthousiast van. Nieuwe technieken als glasvezel helpen ons om mensen actief mee te trekken in het verhaal. Je brengt schilderijen bijvoorbeeld tot leven met hulp van 3D-animaties of 8D-audio waarbij het lijkt alsof de muziek om je heen draait. Zo wordt een museumbezoek steeds meer een totaalbeleving.”

In de 20^ste eeuw werd een jonge generatiekunstenaars wereldberoemd, omdat ze braken met tradities en experimenteerden met nieuwe kunstvormen: de avant-garde. Digitale kunst is misschien wel de avant-garde van de 21^ste eeuw. Door de vorm van kunst te veranderen, ontstaan er totaal nieuwe kunstwerken.

Voorop lopen musea zoals Atelier des Lumìeres in Parijs. Met innovatieve technieken geven zij oude kunst een nieuw gezicht. Hier hangen geen oude meesters aan de muur, maar worden bezoekers omringd door immense schermen waarop de kunstwerken tot leven worden gebracht. Je kunt de takken van de amandelbloesem van Vincent van Gogh bijna aanraken. Deze digitale ervaring voelt alsof je onderdeel wordt van het schilderij.

Digitale mogelijkheden veroorzaken een revolutie in de kunstwereld. Voorheen was er slechts één Mona Lisa. Als je die wilde zien, moest je naar het Louvre. Nu kan Mona Lisa op andere manieren tot leven worden gebracht. Met digitale technieken kunnen we misschien wel laten zien hoe die speciale glimlach ontstond. Het werpt een interessante vraag op: is het originele werk nog wel belangrijk als je zoveel manieren hebt om het digitaal te presenteren?

Mogen we in de toekomst een geanimeerde versie van De Aardappeleters verwachten? Vullen we de Nachtwacht straks aan met hologrammen? Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits is stellig: nee. “In een wereld waarin je alles na kunt maken, groeit het verlangen naar het zien van het originele werk juist. Dat is de schoonheid van het museum. Het is een plek waar je af kunt schakelen van de dagelijkse drukte en tot rust komt. Hoewel de techniek achter de schermen geavanceerd is, houden wij het museum zelf het liefst zo clean mogelijk.”

Vincent denkt er anders over. “Echtheid wordt overgewaardeerd. Belangrijker is het om een ervaring te creëren die recht doet aan het verhaal. Alleen het schilderij is niet meer genoeg om een generatie te prikkelen die opgroeit met een telefoon in de hand. Dat maakt geen indruk. Als musea hun bestaansrecht niet willen verliezen, moeten ze meer zintuigen aanspreken.”

Geen hologrammen of andere toeters en bellen in het Rijksmuseum dus, maar Taco ziet het belang van innoveren binnen de kunstsector zeker. Hij denkt dat personalisatie dé innovatie wordt die de museumbezoeker in de toekomst geboeid houdt.

“Nu krijgt elke bezoeker nog dezelfde informatie over de kunstwerken. Maar waar jij je interesseert in de schildertechniek, ben ik benieuwd naar het verhaal van de schilder. In de toekomst stemmen we het verhaal achter de kunst af op jouw wensen. Het schilderij is dan een soort QR-code, waar je je telefoon op richt. Vervolgens krijg je alle informatie die je wilt. In een audioverhaal of om te lezen.”

Vincent denkt dat de mogelijkheden in de toekomst verder gaan dan de mobiele telefoon. “Met behulp van glasvezel kun je een museum volledig personaliseren. Het slimme museum van de toekomst herkent bijvoorbeeld via gezichtsherkenning of GPS-gegevens of je een vaste of nieuwe gast bent. Als vaste gast krijg je via een bluetooth-oortje een route voorgesteld die precies past bij wat jij leuk vindt. Het systeem verrast je zelfs met nieuwe werken op basis van jouw smaak. Allemaal automatisch. Zo wordt een bezoek persoonlijker en prikkelender, met minder zoeken en meer genieten.”

Ook de verrassing is belangrijk, benadrukt Taco. “Hoe zorg je dat je kunt vinden wat je zoekt, zonder dat je altijd hetzelfde voorgeschoteld krijgt? We willen mensen uit hun bubbel halen, want kunst mag vervreemden en andere perspectieven laten zien. De personalisatie moet er ook voor zorgen dat je juist krijgt wat je niet verwacht.”

In de coronaperiode zetten veel musea (noodgedwongen) hun eerste stappen op weg naar een digitale toekomst. Van live tours op Instagram tot online kijkjes in de collectie: musea deden hard hun best om bezoekers nog steeds van een dosis kunst te voorzien.

Ook het Rijksmuseum innoveert online. Zo worden bezoekers virtueel rondgeleid door de karakteristieke Eregalerij, waar 17de-eeuwse topstukken hangen. En de Slavernij-tentoonstelling uit de zomer van 2020 heeft een online versie. Taco: “Digitale technieken bieden nieuwe mogelijkheden. Waar kunst eerder iets was om te bekijken, wordt het nu interactief. Dat is een fantastische ontwikkeling om mensen op een laagdrempelige manier kennis te laten maken met kunst.”

Als voorbeeld noemt Taco de Rijksstudio. Op dit online platform van het Rijksmuseum stellen bezoekers hun eigen collectie samen uit meer dan 500.000 werken die het museum gedigitaliseerd heeft. Of knippen en plakken ze oude meesters tot nieuwe topstukken. Taco: “In iedereen schuilt een kunstenaar. We moedigen onze bezoekers aan om te ontdekken, aan te raken, toe te passen en te delen. Hier ontwerp je bijvoorbeeld een prachtig bloemenbehang van een schilderij uit de 17de-eeuwse collectie. Of print je het Melkmeisje van Vermeer op een mok.”

Vincent ziet ook dat de kunstsector in een rap tempo digitaliseert. Toch denkt hij dat er nog een wereld te winnen is. “Ook online is beleving het sleutelwoord”, vertelt hij. “Toch zijn veel online omgevingen nu nog veredelde kaartverkoopmachines. Dat kan anders.”

“Ja, je kunt een standaard tour volgen of een meesterwerk op hoge resolutie bekijken. Maar dat heeft alleen als doel om jou naar het museum te lokken. Ik vind dat de online ervaring op zichzelf moet staan en een meerwaarde moet bieden ten opzichte van het fysieke museum. Met een ervaring die precies is afgestemd op jouw voorkeuren.”

Taco is het met Vincent eens, maar vindt dat zijn museum online mogelijkheden ten volle benut. “De online en offline ervaring is nooit hetzelfde, want ze dienen andere doelen. Zoals je veel producten tegenwoordig online shopt, maar voor een persoonlijk cadeau toch liever even in het boetiekje om de hoek neust. Eigenlijk is het Rijksmuseum de mooiste winkel waar je niets kunt of hoeft te kopen. De digitale ervaring biedt mogelijkheden die er in het fysieke museum niet zijn. Als ik nu een fysieke museumtour wil doen met een vriend in Amerika, gaat dat niet. Met een betrouwbare verbinding via glasvezel kan het online wel.”

Volgens Taco staan we aan het begin van een online revolutie. Ook Vincent denkt dat er online steeds meer mogelijkheden zullen komen, bijvoorbeeld op het gebied van samenwerking: “Wat nu als we alle kunst in Nederlandse musea samenbrengen in één app of website? Dan kun je online curatoren inzetten die prachtige tentoonstellingen samenstellen, onafhankelijk van wat welk museum op dat moment in de kelder heeft staan. Een soort Netflix voor musea. Dat heeft twee voordelen: musea krijgen er ineens een hele nieuwe inkomstenbron bij en er ontstaan unieke, online tentoonstellingen met eindeloze mogelijkheden.”

Wordt een online bezoek straks aantrekkelijker dan een offline bezoek? Wat denken onze experts?

Taco: “Nee. Analoog en digitaal concurreren niet met elkaar, maar vullen elkaar aan. Denk maar na: via de app kun je best bijpraten met een oude vriend, maar dat betekent niet dat we geen behoefte meer hebben om elkaar in het echt te zien. Zo is het voor een museum ook.”

Vincent: “In de toekomst is 9 van de 10 museumbezoeken digitaal. Niet omdat er minder mensen naar het museum gaan, maar omdat er online nu ook veel te beleven valt. Het is een supertoegankelijke manier om kennis te maken met onze kunst en de geschiedenis erachter. Met als extra bonus dat het niet uitmaakt hoe laat het is of waar ter wereld je woont: online is voor iedereen bereikbaar.”

Digitale innovaties bieden ons in de toekomst mogelijkheden die we ons nu misschien nog niet eens kunnen voorstellen. Kijk je naar de geschiedenis, dan staat er voor elke nieuwe techniek een voor- en een tegenstander op. Maar één ding is zeker: innovatie laat zich niet stoppen.

Zo bood de uitvinding van de boekdrukkunst enorme mogelijkheden, maar er was in de Middeleeuwen ook de angst dat de ‘gewone man’ er rare ideeën van zou krijgen. En de introductie van elektriciteit zorgde voor een stortvloed aan sciencefictionverhalen over wat er allemaal fout zou kunnen gaan. Het bekendste voorbeeld hiervan is misschien wel het monster van Frankenstein, dat tot leven komt door middel van elektrische schokken.

Ook nu merk je dat de uitvinding van nieuwe technieken zorgt voor verdeeldheid. Online zet het Rijksmuseum grote stappen en wordt de digitale ervaring steeds verder geperfectioneerd. Ook in het museum zelf benut Taco graag de mogelijkheden die verregaande digitalisatie biedt, maar dan liever onzichtbaar: het museum moet authentiek blijven. Daar verschilt hij van mening met Vincent, die liever oproept tot een digitale revolutie waarbij de offline ervaring steeds meer samensmelt met de online ervaring. Volgens hem is het aanhaken of afhaken. Wie heeft gelijk? De tijd zal het leren.